από το περιοδικό The Economist, 26, Αυγούστου 2017
ΓΙΑΤΙ υπάρχει ανεργία; Εάν υπάρχει ένα κεντρικό ερώτημα στη μακροοικονομική δεν είναι άλλο από αυτό. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη σπατάλη από τις απώλειες ωρών, ημερών και χρόνων παραγωγικής εργασίας από ανθρώπους που θα προτιμούσαν να εργάζονται. Η ανεργία μπορεί να καταστρέψει ζωές, να βυθίσει προϋπολογισμούς και να ανατρέψει κυβερνήσεις. Ωστόσο, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής δεν επιδιώκουν την πλήρη εξάλειψη της ανεργίας. Οι περισσότεροι, όπως η Federal Reserve, η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ, στοχεύουν σε αυτό που είναι γνωστό ως «φυσικό» ποσοστό ανεργίας, στο οποίο ο πληθωρισμός είναι σταθερός.
Η σημασία αυτής της έννοιας είναι δύσκολο να υπερτονιστεί. Το επιχείρημα της Fed για τις πρόσφατες αυξήσεις των επιτοκίων της, για παράδειγμα, βασίζεται στη διακοπή της πτώσης της ανεργίας πολύ κάτω από το φυσικό της ποσοστό. Ωστόσο, το φυσικό ποσοστό είναι από πολλές απόψεις ένα άρθρο πίστης, πάντα επιδιωκόμενο αλλά ποτέ δεδομένο. Από πού προέρχεται;
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους η ανεργία δεν μπορεί απλώς να εξαλειφθεί πλήρως. Χρειάζεται χρόνος για τους ανθρώπους να μετακινούνται από μια θέση εργασίας σε άλλη: αυτό λέγεται ότι προκαλεί ανεργία «τριβής». Αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να βρουν δουλειές επειδή έχουν ξεπερασμένες δεξιότητες – σκέφτείται τους χεράδες μετά την εφεύρεση του αργαλειού – θα μπορούσαν να γίνουν «διαρθρωτικά» άνεργοι.
Αλλά η αρνητική σχέση ανάμεσα στην ανεργία και τον πληθωρισμό απασχολεί περισσότερο τους κεντρικούς τραπεζίτες. Ο John Maynard Keynes, ο μεγάλος βρετανός οικονομολόγος, έκανε ένα πρώτο βήμα προς την υπόθεση του φυσικού ποσοστού, όταν εστίασε το μυαλό του στην «ακούσια» ανεργία. Στο βιβλίο του Η Γενική Θεωρία, που δημοσιεύθηκε το 1936 μετά την Μεγάλη Ύφεση, ο Keynes σημείωσε ότι πολλοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να βρουν δουλειές στο επικρατούντα μισθό, ακόμα κι αν είχαν συγκρίσιμες δεξιότητες με εκείνους που εργάζονταν. Η κλασική οικονομική ανάλυση θεωρούσε ως υπεύθυνους τους τεχνητά υψηλούς μισθούς, ίσως λόγω της συμπεριφοράς των συνδικάτων. Όμως, ο Keynes επεσήμανε το ρόλο της ανεπαρκούς συνολικής ζήτησης. Ακόμη και αν μειωθούν οι μισθοί, επιχειρηματολόγησε, οι εργαζόμενοι θα είχαν λιγότερα να ξοδέψουν, καθιστώντας την έλλειψη ζήτησης χειρότερη. Η απάντηση, σκέφτηκε, ήταν να επιτύχουν οι κυβερνήσεις τη διαχείριση της συνολικής ζήτησης προκειμένου να διατηρηθεί η “πλήρης» απασχόληση.
Ο Keynes δεν ήταν ο πατέρας όλου αυτού που τώρα θεωρείται «κεϋνσιανό». Ο πληθωρισμός, για παράδειγμα, μετά βίας εισήλθε στην ανάλυσή του για την ανεργία. Αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ο κεϋνσιανισμός είχε συσχετιστεί με την ιδέα ότι, κατά τη διαχείριση της συνολικής ζήτησης, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν επιλέγουν μόνο ένα ποσοστό ανεργίας. Ταυτόχρονα επιλέγουν πόσο γρήγορα αυξάνονται οι τιμές.
Η σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας είχε αρχικά μελετηθεί από τον Irving Fisher το 1926. Αλλά η καμπύλη Phillips, όπως έγινε γνωστή, οφείλει το όνομά της σε μια μελέτη του 1958 από τον William Phillips της London School of Economics. Στη μελέτη του, ο Phillips διερεύνησε τη σχέση μεταξύ ανεργίας και αύξησης των ονομαστικών μισθών στη Βρετανία κατά τη διάρκεια σχεδόν ενός αιώνα. Διαπίστωσε ότι από το 1861 έως το 1957 η σχέση ήταν αρκετά σταθερή: όσο χαμηλότερο ήταν το ποσοστό ανεργίας, τόσο πιο γρήγορα αυξάνονταν οι μισθοί. Αυτό ήταν αξιοσημείωτο, δεδομένων των αλλαγών που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή στα δικαιώματα των εργαζομένων. Το 1861 οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν μπορούσαν να ψηφίσουν. Μέχρι το 1957 η μεταπολεμική κυβέρνηση των Εργατικών είχε εθνικοποιήσει μεγάλο μέρος της οικονομίας.
Οι Paul Samuelson και Robert Solow, δύο άλλοι διακεκριμένοι οικονομολόγοι, στη συνέχεια διερεύνησαν τη σχέση στην Αμερική και ανέφεραν ότι δεν υπήρχε τέτοια σταθερότητα. Η καμπύλη Phillips παρουσίαζε μετατοπίσεις. Ωστόσο, σε κάθε περίοδο, οι Samuelson και Solow έγραψαν ότι «οι μισθοί τείνουν να αυξάνονται όταν η αγορά εργασίας είναι σφιχτή και όσο πιο σφικτή είναι, τόσο ταχύτερα αυξάνονται». Περιέγραψαν τη σχέση ως ένα «μενού», ενθαρρύνοντας την ιδέα ότι η δουλειά των υπεύθυνων πολιτικής της κεϋνσιανής σχολής ήταν να επιλέξουν ένα σημείο στην καμπύλη που ευθυγραμμίζεται καλύτερα με τις προτιμήσεις τους. Το πόσο χαμηλή ήταν η ανεργία, με άλλα λόγια, εξαρτιόταν μόνο από το αν το επίπεδο του πληθωρισμού που συνεπαγόταν αυτό το ποσοστό ήταν ανεκτό (και η άνοδος των μισθών θα κατέληγε σίγουρα στην άνοδο των τιμών).
Δεν είναι σαφές εάν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής σκέφτηκαν πραγματικά τη σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας ως μενού. Αλλά η ιδέα ήταν αρκετά εμφανής από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 για να προσελκύσει αρνητική κριτική. Οι δύο κύριοι επικριτές της, ο Edmund Phelps και ο Milton Friedman, έβαλαν τις βάσεις για να κερδίσουν από ένα βραβείο Νόμπελ.
Ο κ. Phelps άρχισε να γράφει πρωτοποριακά υποδείγματα της αγοράς εργασίας το 1966. Ένα χρόνο αργότερα, ο Friedman παρουσίασε αυτό που έγινε ο κανόνας της κριτικής του παλιού τρόπου σκέψης σε μια ομιλία του στην American Economics Association. Σε αυτην υποστήριξε ότι όχι μόνο δεν υπάρχει ένα μενού επιλογών για τους υπεύθυνους για τη χάραξη πολιτικής, αλλά υπάρχει ένα ποσοστό ανεργίας – το φυσικό ποσοστό – το οποίο τελικά θα επικρατούσε.
Ας υποθέσουμε, επιχειρηματολόγησε ο Friedman, ότι μια κεντρική τράπεζα εκτυπώνει χρήματα σε μια προσπάθεια να ωθήσει την ανεργία κάτω από το φυσικό της ποσοστό. Μια μεγαλύτερη προσφορά χρήματος θα οδηγούσε σε υψηλότερη συνολική ζήτηση. Οι επιχειρήσεις θα ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση για τα προϊόντα τους, διευρύνοντας την παραγωγή και αυξάνοντας τις τιμές τους, ας υποθέσουμε κατά 5%. Αυτός ο πληθωρισμός θα προκαλούσε έκπληξη στους εργαζομένους. Οι μισθοί τους θα είχαν μικρότερη αγοραστική δύναμη από ό, τι είχαν διαπραγματευτεί όταν είχαν συμφωνήσει τις συμβάσεις τους. Το πραγματικό κόστος των εργαζομένων για τις επιχειρήσεις θα ήταν, για ένα διάστημα, τεχνητά χαμηλό, ενθαρρύνοντας τις προσλήψεις. Η ανεργία θα έπεφτε κάτω από το φυσικό της ποσοστό. Η κεντρική τράπεζα θα είχε επιτύχει το στόχο της.
Την επόμενη φορά που διαπραγματεύονταν τους μισθούς τους, οι εργαζόμενοι θα απαιτούσαν μια επιπλέον αύξηση κατά 5% για να αποκαταστήσουν το βιοτικό τους επίπεδο. Ούτε η επιχείρηση ούτε ο εργαζόμενος κέρδισαν ή έχασαν διαπραγματευτική δύναμη από την τελευταία φορά που είχαν οριστεί πραγματικοί μισθοί, οπότε η ανεργία θα επανερχόταν στο φυσικό ποσοστό της, καθώς οι επιχειρήσεις θα μείωναν το προσωπικό τους για να πληρώσουν τις αυξήσεις. Για να διατηρηθεί η ανεργία χαμηλή, η κεντρική τράπεζα θα μπορούσε να ξεκινήσει έναν ακόμη γύρο χαλάρωσης. Αλλά οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να υποεκτιμούν το πληθωρισμό συνεχώς. Θα έφθασαν να αναμένουν πληθωρισμό 5% και θα επέμεναν σε αντίστοιχα υψηλότερους μισθούς εκ των προτέρων, αντί να περιμένουν τη χαλάρωση από την κεντρική τράπεζα. Χωρίς απροσδόκητο πληθωρισμό, δεν θα υπήρχε περίοδος απροσδόκητα φτηνής εργασίας. Έτσι, η ανεργία δεν θα πέσει.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Για να παραμείνει η ανεργία κάτω από το φυσικό της ποσοστό, η κεντρική τράπεζα πρέπει να προκαλεί συνεχώς αυξανόμενο πληθωρισμό, προκειμένου ο πληθωρισμός να ξεπερνά τις προσδοκίες των εργαζομένων. Ως εκ τούτου, ο Friedman υποστήριξε ότι οι κεϋνσιανοί έκαναν λάθος με το να συνδέουν ένα συγκεκριμένο επίπεδο ανεργίας με ένα συγκεκριμένο επίπεδο πληθωρισμού. Για να διατηρηθεί η ανεργία ακόμη και λίγο κάτω από το φυσικό της ποσοστό, ο πληθωρισμός θα πρέπει να επιταχύνεται χρόνο με χρόνο. Ο φυσικός ρυθμός των Friedman και Phelps έγινε γνωστός ως το «ποσοστό ανεργίας με μη επιταχυνόμενο ρυθμός πληθωρισμού» (Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment, ή NAIRU).
Καμία κοινωνία δεν θα μπορούσε να αντέξει συνεχώς αυξανόμενο ή συνεχώς μειούμενο ρυθμό πληθωρισμού. Ο Phillips είχε παρατηρήσει μια συσχέτιση στα δεδομένα, αλλά αυτή δεν ήταν κάτι που οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν μακροπρόθεσμα. «Υπάρχει πάντα μια προσωρινή αντιστάθμιση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας», δήλωσε ο Friedman. «Δεν υπάρχει μόνιμο αντισταθμιση.” Σχεδόν 50 χρόνια μετά, αυτό παραμένει η προϋπόθεση με βάση την οποία λειτουργούν οι κεντρικές τράπεζες του πλούσιου κόσμου. Όταν οι αξιωματούχοι μιλάνε για την καμπύλη Phillips, εννοούν την προσωρινή αντιστάθμιση του Friedman. Μακροπρόθεσμα, πιστεύουν ότι η ανεργία θα επανέλθει στο φυσικό της ποσοστό.
Η ιδέα είχε τέτοια μεγάλη επιρροή εν μέρει επειδή οι συνεισφορές του Friedman και του Phelps ήταν επίκαιρες. Πριν από το 1968, η Αμερική είχε δύο χρόνια με ανεργία κάτω από 4% και πληθωρισμό κάτω από το 3%. Αλλά τη χρονιά που μίλησε ο Friedman, οι τιμές πράγματι επιταχύνθηκαν. Ο πληθωρισμός αυξήθηκε στο 4,2% το 1968. Το επόμενο έτος έφθασε το 5,4%, ενώ η ανεργία άλλαξε ελάχιστα. Ο «στασιμοπληθωρισμός» της δεκαετίας του ’70 σκότωσε την ιδέα μιας σταθερής καμπύλης Phillips. Οι διαδοχικές διαταραχές στις τιμές του πετρελαίου, το 1973 και το 1979, έφεραν αυξήσεις τόσο στον πληθωρισμό όσο και στην ανεργία. Το 1975 και οι δύο ήταν πάνω από 8%. Το 1980 ο πληθωρισμός έφθασε το 13,5%, ακόμη και καθώς η ανεργία είχε ξεπεράσει το 7%. Ωστόσο και η ιδέα του NAIRU θεωρήθηκε λίγο ασταθής, καθώς προέβλεπε ότι ο πληθωρισμός θα έπρεπε να μειώνεται όταν αυξάνεται η ανεργία. Αλλά οι οπαδοί του Friedman μπόρεσαν να υποστηρίξουν ότι οι κακές πολιτικές προσφοράς, σε συνδυασμό με τους κραδασμούς των αυξήσεων των τιμών πετρελαίου, είχαν ωθήσει το NAIRU προς τα επάνω.
Την ίδια εποχή, όμως, η έννοια του NAIRU δέχθηκε επίθεση και σε θεωρητικό επίπεδο. Χτίστηκε, εν μέρει, με βάση την ιδέα ότι οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό είναι “προσαρμοζόμενες”. Προκειμένου να προβλέψουν τον μελλοντικό πληθωρισμό, οι επιχειρήσεις και οι εργαζόμενοι βασίζονται στον τρέχοντα πληθωρισμό. Αλλά το δόγμα των «ορθολογικών προσδοκιών» υποδείκνυε ότι οι επιχειρήσεις και οι καταναλωτές θα προέβλεπαν, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, τις ενέργειες των υπεύθυνων για τη χάραξη πολιτικής. Όποτε το κοινό υποψιαζόταν ότι οι κεντρικοί τραπεζίτες θα προσπαθούσαν να ωθήσουν την ανεργία κάτω από το φυσικό ποσοστό της, ο πληθωρισμός θα ανέβαινε αμέσως. Από την άλλη πλευρά, μια αξιόπιστη υπόσχεση να μην επιδιώκεται η δημιουργία μη βιώσιμων θέσεων απασχόλησης θα αρκούσε για να διατηρήσει τον πληθωρισμό υπό έλεγχο, απλά με την «αγκυροβόληση» των πληθωριστικών προσδοκιών.
Η πρόταση αυτή τέθηκε υπό δοκιμή από τον Paul Volcker, ο οποίος έγινε πρόεδρος της Fed το 1979. Ο κ. Volcker είχε ως στόχο να μειώσει τον πληθωρισμό. Όπως αποδείχθηκε, θα χρειαζόταν να αποδείξει τη αποφασιστικότητα του. Η υπερβολικά περιοριστική νομισματική του πολιτική – το ποσοστό των ομοσπονδιακών κεφαλαίων έφτασε σχεδόν το 20% το 1981 – συνέβαλε σε μια διπλη ύφεση, η οποία ώθησε την ανεργία πάνω από το 10%. Ωστόσο τελικά η πολιτική λειτούργησε και ο πληθωρισμός υποχώρησε. Από την εποχή του κ. Volcker στη Fed, το ποσοστό των ομοσπονδιακών κεφαλαίων σπάνια υπερέβη το 5%.
Μέχρι σήμερα, ορισμένοι οικονομολόγοι επισημαίνουν τις υφέσεις του Volcker ως απόδειξη ότι οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό είναι προσαρμοζόμενες. Το κοινό δεν πίστευε ότι ο πληθωρισμός θα πέσει μόνο επειδή η Fed είπε ότι θα το έκανε. Η Αμερική έπρεπε να περάσει από μία περίοδο υψηλής ανεργίας για να μειώσει τον πληθωρισμό. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής έπρεπε να αντιμετωπίσουν τελικά μια βραχυπρόθεσμη καμπύλη Phillips, όπως υποστηρίζαν οι Friedman και Phelps.
Ωστόσο, η εμπειρία της δεκαετίας του 1980 δεν θα επαναλαμβανόταν. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι κεντρικές τράπεζες δεσμεύτηκαν με στόχους πληθωρισμού. Καθώς απέκτησαν αξιοπιστία, η αρνητική σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας εξασθένησε. Οι οικονομολόγοι άρχισαν να χρησιμοποιούν ‘νέα κεϋνσιανά’ υποδείγματα που ενσωματώνουν ορθολογικές προσδοκίες. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 κάποια από αυτά τα υποδείγματα βασίζονταν μια ‘θεϊκή σύμπτωση’: η επιλογή της καλύτερης δυνατής πορείας για τον πληθωρισμό, μετά από ένα οικονομικό σοκ, θα οδηγούσε επίσης στην καλύτερη δυνατή πορεία για την ανεργία.
Λίγοι οικονομολόγοι πιστεύουν ότι η θεϊκή σύμπτωση ισχύει στην πράξη. Τα νέα κεϋνσιανά υποδείγματα συνήθως αγωνίζονται να εξηγήσουν την πραγματικότητα, εκτός και αν τροποποιηθούν για να ενσωματώσουν, για παράδειγμα, τουλάχιστον μερικούς παράγοντες με προσαρμοστικές προσδοκίες. Μια σύντομη εξέταση των δεδομένων υποδηλώνει ότι οι προσδοκίες ακολουθούν τον πληθωρισμό (βυθίστηκαν, για παράδειγμα, μετά την πτώση των τιμών του πετρελαίου στα τέλη του 2014).
Ο πληθωρισμός συμπεριφέρθηκε περίεργα κατά την τελευταία δεκαετία. Η ύφεση που ακολούθησε την οικονομική κρίση της περιόδου 2007-2008 οδήγησε την αμερικανική ανεργία στο 10%. Ωστόσο, ο υποκείμενος πληθωρισμός υποχώρησε κάτω από το 1% μόνο για λίγο – τίποτα όπως η πτώση που προέβλεπαν τα υποδείγματα. Επειδή ο μόνος τρόπος που οι οικονομολόγοι μπορούν να εκτιμήσουν το φυσικό ρυθμό είναι να παρακολουθήσουν πώς ο πληθωρισμός και η ανεργία κινούνται στην πραγματικότητα, υπολόγισαν ότι το φυσικό ποσοστό είχε αυξηθεί . Ο Robert Gordon του Northwestern University, το εκτιμησε στο 6,5% για το 2013. Ωστόσο, καθώς οι αγορές εργασίας έγιναν πιο σφικτές – η ανεργία ήταν 4,3% τον Ιούλιο – ο πληθωρισμός παρέμεινε αδρανής. Οι εκτιμήσεις του φυσικού ποσοστού αναθεωρήθηκαν προς τα κάτω.
Μια τέτοια μεταβλητότητα στις εκτιμήσεις του φυσικού ποσοστού περιορίζει τη χρησιμότητά του για τους φορείς χάραξης πολιτικής. Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι χρησιμοποιούνται λάθος δεδομένα, επειδή το ποσοστό ανεργίας αποκλείει όσους έχουν σταματήσει να αναζητούν εργασία. Άλλοι λένε ότι η βραχυπρόθεσμη καμπύλη Phillips έχει υποχωρήσει, καθώς οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό έχουν γίνει όλο και πιο σταθερές. Το ερώτημα είναι πόσο καιρό θα παραμείνουν έτσι; Εφόσον η χαμηλή ανεργία δεν παράγει αρκετό πληθωρισμό, οι κεντρικές τράπεζες θα αντιμετωπίσουν πίεση να συνεχίσουν να εφαρμόζουν επεκτατική νομισματική πολιτική. Τα στελέχη τους ανησυχούν ότι εάν ο πληθωρισμός ξαφνικά αυξηθεί, θα χάσουν την αξιοπιστία τους και θα καταλήξουμε πίσω στο 1980, όταν χρειάστηκε να δημιουργηθεί ύφεση για να αντιμετωπισθεί ο πληθωρισμός.
Αυτή η πρόσφατη εμπειρία οδήγησε ορισμένους να αμφισβητήσουν την ίδια την ύπαρξη του φυσικού ποσοστού ανεργίας. Αλλά για να απορριφθεί πλήρως το φυσικό ποσοστό, θα πρέπει να ισχύουν ένα από τα δύο πράγματα. Είτε ότι οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν να επηρεάσουν το ποσοστό ανεργίας, ακόμη και βραχυπρόθεσμα, ή ότι μπορούν να διατηρήσουν την ανεργία όσο χαμηλά θέλουν – ακόμη και στο μηδέν – χωρίς να προκαλέσουν πληθωρισμό. Κανένας από τους δύο ισχυρισμούς δεν είναι αξιόπιστος. Το φυσικό ποσοστό ανεργίας υπάρχει. Το αν μπορεί να εκτιμηθεί με ακρίβεια είναι άλλο ζήτημα.
Μακροοικονομικη Θεωρια 